بیش فعالی یکی از شایع‌ترین اختلالات روان‌پزشکی در سنین کودکی در دنیاست، از این جهت در سری مقالات پیش‌رو به برسی این اختلال می‌پردازیم و با هم خواهیم دید که بیش فعالی چیست و چه علائمی دارد و با به چه روش‌هایی درمان می‌شود.
آیا این اختلال فقط در کودکان دیده می‌شود یا در بزرگسالان نیز وجود دارد؟ آیا پدر و مادرها حقیقتاً می دانند با کودکان بیش فعال خود چگونه رفتار کنند؟ اگر به دنبال پاسخ به این سوال‌ها هستید، در این سری از مقالات با سایت پرتو دانش همراه باشید.
کودکان معمولاً بسیار پر انرژی بوده و اغلب جنب و جوش فراوانی در طول روز دارند. این روزها اغلب پدر و مادرها از بابت دیدن به اصطلاح شیطنت کودکان و سر و صدا و تحرک زیاد آنها نگران می‌شوند، که آیا فرزندمان دچار بیش فعالی است یا خیر؟
اینکه به هر کودکی که زیاد بازی می‌کند و شما را کلافه کرده است بگویید بیش فعال است، اصلاً صحیح نیست. تعداد زیادی از کودکان هستند که بسیار فعال‌اند. اما زمانی که قرار است دست از بازی بکشند و یک جا بنشینند، ترمز را کشیده و بازی را متوقف می‌کنند. این کودکان ممکن است الان مشغول بازی باشند و توپ را به دیوار بکوبند و ده دقیقه بعد با یک کتاب بی سر و صدا یک جا بنشینند.
اما بعضی از بچه‌ها اینگونه نیستند، آنها نمی‌توانند کنترل خودشان را حفظ کنند و مثلاً بازی را متوقف کرده و یک جا ساکت بنشینند. آنها همیشه بی قرار هستند، وسایل را می‌کشند، صحبت می‌کنند یا حتی بعد از اینکه از آنها بخواهید متوقف شوند، باز هم می‌دوند. در واقع می‌توان گفت این کودکان بیشتر از فقط فعال هستند. متخصصان آنها را بیش فعال توصیف می‌کنند.
این بچه‌ها با منظور و از روی قصد و قرض اینگونه رفتار نمی‌کنند، بلکه آنها نیاز به ادامه حرکت دارند و هنوز مهارت و توانایی لازم برای مدیریت و کنترل آن را ندارند. برخی از افراد فکر می‌کنند بچه‌های بیش فعال مشکل نظم و انضباط دارند و یا اینکه این کودک بی ادب است. آنها ممکن است حرف‌هایی بزنند که باعث شود شما یا کودک‌تان احساس بد و شرمندگی کنید.
از طرفی کودکان بیش فعال در معرض خطر بالایی از اختلال سلوک، شخصیت ضد اجتماعی و سوء مصرف مواد مخدر قرار دارند. همچنین ممکن است به دلیل کمبود توجه در زندگی تحصیلی، شغلی و یا حتی شخصی نیز موفق نشوند.
در نتیجه باید دنبال راه چاره باشید، افزایش آگاهی شما در این زمینه از اهمیت زیادی برخوردار است. باید با این اختلال آشنا شده و راه درمان مناسب آن را برای کمک به کودک و خودتان پیدا کنید. تا علاوه بر اینکه بتوانید از این چالش سخت عبور کنید، عزت نفس و آینده‌ی کودک خود را نیز حفظ کرده و مدیریت کنید. در ادامه با هم ببینیم که از نظر علمی اختلال یا بیماری بیش فعالی چیست و چه انواعی دارد؟
بیش فعالی چیست؟
در واقع بیش فعالی چیست و از نظر علمی به چه افرادی بیش فعال می گویند؟ این سوال سختی است که در ذهن خیلی از پدر و مادرها امروزه نقش بسته، زیرا گاهاً تشخیص بیش فعالی قطعی این اختلال بسیار سخت و پیچیده است.
اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی یا Attention-deficit hyperactivity disorderکه به صورت مخفف به ADHD معروف است، یک نوع اختلال رفتاری-رشدی است.
در این اختلال معمولاً کودک یا بزرگسال توانایی دقّت و تمرکز روی یک موضوع را ندارد، یادگیری در او کند است و فرد فعالیت بدنی غیرمعمول و بسیار زیادی دارد. این اختلال با فقدان توجه، فعالیت بیش‌ازحد، رفتارهای تکانشی، یا ترکیبی از این موارد همراه است.
اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD) در واقع الگویی پایدار از مشکلات هستند، که معمولاً در کودکی ایجاد می‌شوند. این کودکان دارای ۳ نشانه اصلی زیر هستند:
۱- کمبود توجه: کودک دائم حواسش پرت می شود و نمی‌تواند حتی برای مدت کوتاهی مشغول یک کار ثابت باشد.
۲- بیش فعالی: بیش از حد معمول فعالیت و تحرک دارد.
۳- تکانشگری: تکانشی است یعنی بدون فکر و ناگهانی دست به کاری می زند.
تمرکز کردن برای این کودکان بسیار سخت و دشوار است و معمولاً کودک یا حتی بزرگسال توانایی دقت و تمرکز روی یک موضوع را ندارد. در نتیجه باید تلاش و کوشش بسیاری به خرج دهد تا خود را متمرکز کند و این باعث می‌شود که به شدت خسته شود. یادگیری در او کند است، فعّالیّت بدنی بسیار بالایی دارد و کارهای بدون تفکر و گاهاً حتی خطرناک انجام می‌دهد.
نشانه‌های بیش فعالی در کودکان معمولاً قبل از ورود آنها به مدرسه خودش را نشان می‌دهد. علائم بیش فعالی، مواردی مانند مشکل در مدیریت وظایف، حواس‌پرتی، انجام ندادن کارهای سختی که نیاز به تلاش دارند، ناتوانی در حفظ توجه هنگام انجام یک کار و مشکل در دنبال کردن یک کار تا انتها است.
بیش فعالی معمولاً با بی‌قراری، بیش از حد صحبت کردن، و ناآرامی در کودک، خود را نشان می‌دهد. اصلی‌ترین علامتِ آن، وجود الگوی مداومی است که در عملکرد یا رشد کودک، اختلال ایجاد می‌کند. معمولاً علائم بیش فعالی، در دو یا چند جای زندگی فرد بیشتر از همه مشاهده می‌شود: خانه، محلِ کار، مدرسه و روابط اجتماعی.
میزانِ بروز علائم بیش فعالی، باید به صورتی باشد که این رفتارها بیش از حد طبیعی رشدی که از کودک انتظار داریم، باشد. یعنی کودک باید به میزان قابل توجهی، در مقایسه با همسالانِ خود بیش فعال تر باشد. برای تشخیص این اختلال لازم است، حداقل برخی از این علائم تا قبل از اینکه فرد دوازده سال سن داشته باشد ظاهر شود و علائم باید حداقل شش ماه باقی بماند.
انواع بیش فعالی
در ادامه مطلب بیش فعالی چیست می‌پردازیم، به انواع بیش فعالی تا شناخت بیشتری از این اختلال پیدا کنیم. اختلال کم توجهی-بیش‌فعالی شکل‌های مختلفی دارد. عادی‌ترین نوع آن به شکل دشواری در تمرکز، دشواری در کنترل رفتارهای ناگهانی و بیش از حد فعال بودن خود را نشان می‌دهد. اما به طور کلی می‌توان این بیماری را به ۳ دسته مختلف کلی تقسیم بندی کرد:
نوع اول: اختلال بیش‌فعالی
این دسته از اختلال بیش فعالی از نوع تکانشگری است. کودکان مبتلا به نوع بیش فعال_تکانشگر مشکلی در حفظ توجه و تمرکز ندارند، ولی نشانه‌های بیش فعالی رفتاری در آنها به وضوح دیده می‌شود. این کودکان تحرک و فعالیت بسیار بالایی دارند و اغلب یک جا بند نمی‌شوند. تحریک پذیری بالایی داشته و سریع عصبی می‌شوند.
نوع دوم: اختلال کم‌توجهی
این دسته از اختلال بیش فعالی از نوع بی توجهی است. در واقع کودکان با اختلال بی توجهی، فعالیت زیادی ندارند و مشکل اصلی این کودکان عدم توجه و تمرکز می‌باشد. به همین دلیل ممکن است به سادگی این اختلال در آنها شناسایی نشود. در حقیقت این افراد حضور فیزیکی دارند، اما فکر و حواسشان جای دیگری است و معمولاً به اسم نابغه‌های کودن شناخته می‌شوند.
نوع سوم: اختلال بیش فعالی از نوع ترکیبی
کودکانی که در این دسته قرار می‌گیرند، تمام علائم بی توجهی، بیش فعالی و تکانشگری را با همدیگر دارند. کودک بسیار فعال است و بدون فکر اقدام به فعالیت و انجام کار می‌کند. آنها در توجه‌کردن، بیش‌فعال بودن و کنترل تکانش‌های خود دچار مشکل می‌شوند. این نوع از اختلال برای درمان نیاز به زمان طولانی‌تر و تلاش بیشتری دارد.
تاریخچه و میزان شیوع بیش فعالی
معمولاً کودکان بیش فعال بسیار باهوش و با استعداد هستند، با این وجود در مدرسه با درس مشکل پیدا می‌کنند. وقتی هم که بزرگ شدند از جهات مختلف در زندگی دچار مشکلات فراوان می‌شوند. زیرا نمی‌توانند روی درس یا هر کار دیگری تمرکز کنند و انرژی و استعداد خود را در جهتی درست به کار بگیرند.
احتمالاً شما هم فکر می‌کنید بیماری بیش فعالی در دنیای صنعتی امروز بروز پیدا کرده است. اما اصلاً این طور نیست، این اختلال پدیده‌ای نیست که تنها در سال‌های اخیر ظهور پیدا کرده باشد، بلکه دارای تاریخچه‌ای نسبتاً طولانی است.
در طول زمان، متخصصان این اختلال را با نام‌های میل انفجاری، بازداری اراده و ناتوانی از مهار اخلاقی، فزون‌جنبشی، اختلال نارسایی توجه و اختلال نارسایی توجه با فزون‌کنشی یا بدون آن نامیده‌اند.
این عارضه بیشتر در دوران ابتدایی برای کودکان و یا در هنگام بلوغ بروز پیدا می‌کند. بسیاری از این کودکان، یک یا چند اختلال رفتاری دیگر هم دارند. مثلاً ممکن است یک مشکل روانی مانند افسردگی یا اختلال دوقطبی داشته باشند.
اختلالADHD یکی از بیشترین اختلال‌های رفتاری-رشدی در سن کودکی و بلوغ است، به طوری که حدود سه تا پنج درصد کودکان در سن مدرسه به بیش فعالی مبتلا هستند. همچنین این اختلال در پسران بیشتر از دختران مشاهده می‌شود.
در واقع می‌توان گفت از هر ۱۰۰ کودک ۵ کودک می‌تواند مبتلا به ADHD باشد. حدود ۳۰ تا ۵۰٪ از افرادی که بیش فعالی آنها در دوران کودکی تشخیص داده شده‌اند، همچنان در بزرگسالی علائمی دارند و بین ۲-۵٪ از بزرگسالان نیز این بیماری را دارند.
پسران ۳ برابر بیش از دختران در معرض ابتلا به این اختلال قرار دارند. دخترهای مبتلا به این اختلال بیشتر از پسران بی‌توجهی نشان می‌دهند، اما در رابطه با دیگران مشکلات کمتری دارند و همچنین بیشتر از پسران دچار انزوای اجتماعی، اضطراب و افسردگی می‌شوند و کمتر از پسران دارای مشکلات رفتاری هستند.
مطالعه‌ها در نمونه‌های ایرانی نشان داده که ۵ تا ۶ درصد کودکان در ایران دچار بیش‌فعالی هستند. آمارهای ما با آمارهای جهانی مطابقت دارد و اختلال بیش فعالی به طور شایع‌تر در اولین پسر خانواده‌ها و به طور کلی در جنس مذکر بیش از جنس مونث دیده می‌شود.
این اختلال از جمله مشکلاتی است که بسیاری از پدر و مادرها با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. نگهداری از کودکانی که دارای این اختلال هستند بسیار سخت و نفسگیر است. جای نگرانی اینجاست که این مشکل از بیماری‌هایی است که اگر به موقع درمان انجام نشود، ممکن است در سنین بالاتر به یک مشکل شدید و جدی تبدیل شود.
در واقع علائم این اختلال با افزایش سن کودک بهتر می‌شود و معمولاً بیش فعالی تخفیف پیدا می‌کند، ولی رفتارهای تکانشی، ضعف تمرکز و ریسک پذیری ممکن است بدتر شوند. این مسائل ممکن است با یادگیری، کار و نحوه ارتباط فرد با دیگران تداخل پیدا کنند. افسردگی، اضطراب، اعتماد به نفس پایین و سوءمصرف مواد در بزرگسالان مبتلا به ADHD شایع است.
والدین دارای کودکان مبتلا به بیش‌فعالی توصیه می‌شود، از آنجایی که دارو درمانی برای این کودکان به تنهایی پاسخگو نیست، بهتر است روش‌های تربیتی و برخورد مناسب با این کودکان را یاد بگیرند و از روش‌های درمانی مکمل مانند رفتار درمانی، کاردرمانی، نوروفیدبک و… در کنار دارو استفاده کنند.