نقشه مغزی چیست؟
نقشه مغزی یا QEEG یک ابزار تشخیص بیماری‌ها و اختلالات مغزی و همچنین مورد استفاده در پژوهش‌ها و تحقیقات است. نقشه مغزی توسط دستگاه EEG تهیه می شود.
برای آشنایی با این دستگاه و نحوه عملکرد آن مقاله زیر را مطالعه کنید.
سلول‌های عصبی نورون برای برقراری ارتباط با یکدیگر و دیگر سلول‌ها در سراسر بدن، پیام‌های عصبی رد و بدل می‌کنند. در حین نقل و انتقال این پیام‌های عصبی جریان الکتریکی تولید می شود، که به آن سیگنال الکتریکی می گویند. در هر لحظه میلیاردها سیگنال الکتریکی در سلول‌های عصبی ما در رفت و آمد هستند.
مجموع این سیگنال‌های عصبی باعث ایجاد میدان الکتریکی در مغز و اطراف آن می‌شود. بنابراین می‌توانیم بگوییم زبان مغز، سیگنال الکتریکی یا همان فعالیت الکتریکی مغز است.
برای اینکه بفهمیم مغز چگونه کار می‌کند و چه می‌گوید باید، سیگنال‌های مغز را پردازش کرده و زبان آن را ترجمه کنیم. یکی از روش‌های پردازش و ترجمه سیگنال‌های مغز این است که، فعالیت الکتریکی مغز را به فرکانس‌های مختلف تجزیه کرده و سپس آنها را بر اساس فرکانس و کارکردشان دسته بندی کنیم.
در این حالت به این سیگنال‌های دسته‌بندی شده بر اساس فرکانس، امواج مغزی گفته می‌شود. برای آشنایی با امواج مغزی به مقاله امواج مغزی چیست؟ مراجعه کنید.
نقشه مغزی (QEEG) چیست؟
آسیب‌های فیزیکی به مغز مانند ضربه مغزی، جریان الکتریکی طبیعی مغز را مختل می کند. عوامل ژتنیکی یا محیطی یا آسیب‌هایی مانند تشنج، التهاب مغزی، اضطراب، افسردگی، اختلالات یادگیری، اختلال وسواس اجباری و … فعالیت امواج مغزی را تغییر می‌دهند.
برای تشخیص بیماری‌های روانی و بیماری‌های شناختی مغز و بیماری‌هایی مانند آلزایمر، پارکینسون و… نقشه مغزی لازم است.
دستگاه الکتروانسفالوگرافی یا EEG، یکی از ابزارهای تشخیصی است که با استفاده از آن می توان به ثبت فعالیت امواج مغزی پرداخت.
الکتروانسفالوگرافی کمی یا QEEG که به نام نقشه مغزی نیز شناخته می شود، یک تجزیه و تحلیل جامع از امواج مغزی ثبت شده با دستگاه EEG ارائه می دهد. یعنی امواج مغزی یا EEG خام ثبت شده را، پردازش کرده و یک تجزیه و تحلیل کامل از آن به ما می‌دهد.
QEEG همانند EEG ثبت می شود، اما داده‌های به دست آمده از آن برای درست کردن نقشه های توپوگرافی رنگی، که فعالیت الکتریکی قشر مغز را نشان می دهد مورد استفاده قرار می گیرند.
سایر تکنیک‌های تصویربرداری مغز عواملی مانند جریان خون مغزی، متابولیسم یا یکپارچگی ساختاری را مورد بررسی قرار می دهند، در حالیکه QEEG ابزاری است که فعالیت الکتریکی مغز را اندازه گیری می کند.
اطلاعات حاصل از آن تجزیه و تحلیل پیچیده ای از ویژگی‌های امواج مغزی مانند فاز ، دامنه، قدرت و فرکانس را فراهم می کند.
اختلال در امواج الکتریکی مغز گاهی اوقات ممکن است، به تنهایی نشانه اولیه یک نابهنجاری باشد.
با استفاده از QEEG می‌توان عملکرد مغز را بررسی و مشخص کرد که فعالیت الکتریکی در کدام نواحی مغز کم یا زیاد شده است. به این ترتیب نقاط ضعف و قدرت و مشکلات (اختلالات) مغزی برای ما روشن می‌شود.
اختلالاتی نظیر AD/HD، اضطراب، افسردگی، آلزایمر ، اختلالات یادگیری، اختلال وسواس اجباری… با استفاده از QEEG قابل تشخیص‌اند.
نحوه‌ی به دست آوردن نقشه مغزی (QEEG)
برای رسیدن به نقشه مغزی ابتدا کلاه مخصوصِ دستگاه EEG، که دارای الکترود است بر روی سر فرد قرار داده می شود. تا نوار مغزی از شخص گرفته شود.
الکترودها کلاه برای ثبت امواج مغزی هستند. در محل وصل الکترودها به سر از ژل مخصوص استفاده می شود، تا امواج مغزی به راحتی بتوانند توسط آنها دریافت شوند.
در حین ثبت نقشه مغزی گاهی نیاز است فرد چشمانش را بسته و یا باز نگه دارد یا ممکن است از فرد خواسته شود مطلبی را بخواند یا عملیات ریاضی ساده ای را انجام دهد.
فرد تا حد امکان باید آرام و بی حرکت بماند و از هر گونه حرکت اضافی، فشار دادن دندان‌ها بر روی همدیگر، پلک زدن و قورت دادن آب دهان، تا حد ممکن خودداری کند.
بعد از ثبت الکتروانسفالوگرافی کمی یا همان QEEG، اطلاعات به دست آمده به وسیله‌ی نرم افزار به اعداد تبدیل شده و وارد نرم افزار بانک اطلاعاتیِ نقشه مغزی می‌گردد.
در مرحله بعد یک سری عملیات و محاسبات پیچیده ریاضی روی EEG صورت می گیرد. نتیجه‌ی این پردازش‌ها تبدیل به یک سری تصویر (سرهای رنگی) می شود که به آن QEEG یا نقشه مغزی می‌گوییم.
در نهایت نیز تحلیل نقشه مغزی، در مقایسه با بانک اطلاعاتی نقشه مغزی نرمال آماده می‌شود. در واقع در این قسمت تفاوت بین عملکرد مغز افراد نرمال با فرد مورد آزمایش مورد بررسی قرار می گیرد.
حضور و یا عدم حضور هر یک از امواج مغزی در یک بخش سر، در حالات مختلف می تواند نشانه یک اختلال باشد.
مقایسه نقشه QEEG نرمال و غیر نرمال
برای رسیدن به تشخیص ناهنجاری‌های مغز شخص لازم است، نقشه مغزی فرد بیمار را با QEEG افراد نرمال که در پایگاه داده موجود است مقایسه کرد.
از آنجایی که فعالیت الکتریکی مغز با افزایش سن تغییر پیدا می کند، بنابراین پایگاه داده‌های نرمال باید بر اساس QEEG افراد بهنجار یا سالم همسن و هم جنس خودش مقایسه شود.
پایگاه داده نرمال از نقشه مغزی ثبت شده، تعداد زیادی از افراد سالم به دست می آید. در این پایگاه داده‌ها مقایسه‌ها به صورت Z scores نمایش داده می‌شود.
با نقشه مغزی می‌توان ناهنجاری‌های عملکرد مغز را شناسایی و با تطبیق آن بر الگوهای سالم و مقایسه آن، نوع اختلال را مشخص کرد. در مغز نحوه کارکرد این امواج در کنار هم باعث می‌شود تا ما عملکرد مناسب یا نامناسب داشته باشیم.
در نقشه مغزی بعد از اندازه‌گیری امواج، به هر موج رنگ خاصی بر حسب شدتشان داده می شود. در این نقشه شکل هر سر رنگی، مربوط به فعالیت یک موج مغزی است.
اگر هر کدام از امواج عملکرد مناسب و طبیعی داشته باشد، سر را به رنگ سبز می بینیم. اگر شدت موج از حالت طبیعی بیشتر باشد (که نشانه مشکل در عملکرد مغز است)، دستگاه آن را با رنگ‌های زرد، نارنجی و قرمز نشان می‌دهد.
اگر شدت موج تولید شده کمتر از حالت طبیعی باشد (که باز هم نشان دهنده اشکال در کار مغز است)، دستگاه آن را با رنگ‌های آبی و بنفش نشان می‌دهد. در نهایت به این سرهای رنگی نقشه مغزی گفته می‌شود.