شاید واژه اختلال شناختی مفهوم کمتر شناخته شده‌ای برای شماست و نمی‌دانید چه بیماری‌هایی را شمایل می‌شود. اختلالات شناختی به مجموعه‌ای از آسیب‌ها گفته می‌شود که به توانایی مغز در به یادآوری و پردازش اطلاعات مربوط می‌شود.
اختلالات شناختی همچنین باعث به وجود آمدن آسیب عمده در عملکردهایی مانند حافظه، قضاوت، زبان، و توجه مشخص می‌گردد. در مقالات زیر می‌توانید با مفهوم علوم شناختی چیست و تاریخچه آن نیز آشنا شنوید.
شناخت چیست؟
زمانی که می‌خواهیم با مفهوم بیماری‌های شناختی آشنا شویم و درک درستی از این سوال که به راستی اختلال شناختی چیست؟ پیدا کنیم، ابتدا باید با مفهوم شناخت (Cognition) هر چند مختصر آشنا شویم.
چرا که از یک طرف بسیاری از بیماری‌ها می‌توانند به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم چنین اختلالاتی را به وجود آورند و از طرفی دیگر امکان اشتباه واژه شناخت در حوزه علوم شناختی با حوزه معرفت‌شناسی در فلسفه وجود دارد.
شناخت (Cognition) به راستی به تمام فرآیندهای ذهنی و مغزی که به آگاهی انسان از خود و جهان اطرافش منتهی می‌شود گفته می‌شود.
ذهن انسان دارای ویژگی‌های متفاوتی است، ولی عالی‌ترین و پیچیده‌ترین این ویژگی‌ها را می‌توان آگاهی دانست. آگاهی اساس معرفت و شناخت انسان از خود و جهان پیرامونش است.
اگر دوست دارید فرق انسان با دیگر موجودات را بدانید، دقیقاً این همان تفاوت است. ویژگی آگاهی اساسی‌ترین اختلاف انسان با جانداران دیگر و ساختارهای هوشمند ساخت بشر مانند رایانه‌ها و روبات‌ها است.
باید توجه کرد که ادراک، احساس و تفکر که از ویژگی‌های منحصربه‌فرد ذهن می‌باشند، در عمق و وسعت بخشیدن آگاهی دخیل هستند و خود آگاهی محسوب نمی‌شوند.
بنابراین شناخت به فرآیند دانستن و آگاه شدن گفته می‌شود. شناخت به معنای دریافت اطلاعات، سازماندهی، استفاده از آن، درک روابط بین علت و معلول عمل و نتایج آن است.
شناخت همچنین حافظه، زبان، جهت‌یابی، عمل (Praxis)، قضاوت و عملکرد اجرایی، روش و رفتارها، روابط بین فردی و حل مسأله را نیز شامل می‌گردد.
اختلال شناختی چیست؟
اختلالات شناختی (CD) که البته به نام اختلالات عصبی-شناختی هم شناخته می‌شود، به مجموعه‌ای از اختلال‌ها و بیماری‌های عصبی گفته می‌شود که می‌تواند به صورت مستقیم یا غیرمستقیم (به صورت پایدار یا گذرا) با ایجاد اختلال در سیستم عصبی، موجب آشفتگی در آگاهی فرد نسبت به خود و جهان اطرافش شود.
این دسته از اختلالات روان که به توانایی مغز در به یادآوری و پردازش اطلاعات مربوط هستند، بر نحوه‌ی تفکر و سطوح مختلف شناخت و در درجه اول به توانایی‌های شناختی از جمله یادگیری، حافظه، درک و حل مسئله آسیب می زنند.
مشکل در یادگیری اطلاعات جدید، اختلال در حافظه کوتاه مدت و سایر مشکلات شناختی نمونه‌های معمول علایم ابتلا به انواع اختلالات شناختی هستند، اما علایم می‌تواند بسته به نوع اختلال و فاکتورهای مختلف متفاوت باشند.
اختلالات شناختی، تنها منعکس‌کننده‌ی وجود مشکل در یک یا چند حوزه‌ی شناختی نبوده، بلکه معمولاً با نشانه‌های رفتاری همراه می‌شوند. این اختلالات نمونه‌ای از ارتباط پیچیده بین نورولوژی، طب داخلی و روانپزشکی است، که منجر به اختلال شناختی شده و با نشانه‌های رفتاری نیز همراه می‌شوند.
در این دسته از اختلالات، رفتارها و روش‌های فکری غلط، بسیار شبیه به برخی دیگر از اختلالات روانشناختی می‌باشد، با این تفاوت که ریشه‌ی این اختلالات آسیب ناشی از اندام‌های زیستی و یا سیستم اعصاب مانند ضربه دیدن سر یا انحطاط مغز بر اثر افزایش سن است. همچنین گاهی نیز فرد به دلایلی همچون سو مصرف مواد و… دچار این اختلالات می‌شود.
انواع اختلال شناختی
اختلال شناختی طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها را شامل می‌شود و انواع مختلفی دارد. در ادامه می‌توانید با انواع اختلالات شناختی بر اساس طبقه‌بندی DSM-IV (مهم‌ترین مرجع تقسیم‌بندی بیماری‌ها، اختلالات و نابهنجاری‌های عصبی) آشنا شوید. اختلال شناختی را می‌توان به چهار گروه اصلی تقسیم بندی کرد که هر کدام از آنها زیر دسته‌های دیگری دارند. ۴ دسته اصلی اختلال شناختی عبارتند از:
- روان آشفتگی – Delirium
- زوال عقل – Dementia
- اختلال حافظه و یادگیری – Amnestic disorders
- سایر انواع اختلالات شناختی – Others
۱- روان آشفتگی و اختلال شناختی
دلیریم یک اختلال نیست بلکه یک نشانه‌ی روان_تنی، به دلیل وجود اختلال در سیستم عصبی است. روان آشفتگی با مشاهده اختلال حاد و نوسانی در هشیاری و فعالیت‌های شناختی و پیشرفت علایم در مدت زمان کوتاه مشخص شده و باعث ایجاد تغییرات سریع بین حالات ذهنی می‌شود.
این شرایط خبر از آشفتگی وسیع در سیستم عصبی می‌دهد و توانایی بیمار برای پردازش و بخاطر آوردن اطلاعات شدیداً آسیب می‌بیند.
از ویژگی‌های این اختلال ایجاد اشکال در جهت‌یابی، عدم آگاهی نسبت به زمان و مکان، توهم، هذیان، خشم و عصبانیت و اضطراب است. زیر شاخه‌های این اختلال عبارتند از:
- روان‌آشفتگی ناشی از مسمومیت با مواد (همچون الکل، مواد مخدر یا داروها)
- روان‌آشفتگی ناشی از کاهش میزان مواد در بدن (در حالتی که فرد مصرف کننده‌ی مواد مذکور است)
- روان‌آشفتگی نامشخص که در زمانی که دلیل روان‌آشفتگی مشخص نیست یا علایم انواع مختلف روان‌آشفتگی مشاهده می‌شوند تشخیص داده می‌شود.
۲- زوال عقل یا دمانس
زوال عقل یا دمانس با آسیب‌های شناختی کلی، شامل نقص‌های حافظه، با وجود سطح طبیعی هشیاری و انگیختگی (arousal) مشخص می‌شود. این اختلال بر اثر ایجاد مشکلاتی در عملکرد مغز حاصل می‌شود.
این حالت با از بین رفتن توانایی‌های شناختی و هوشی، به اندازه‌ای که در عملکرد اجتماعی و شغلی شخص اختلال ایجاد کند، مشخص می‌شود و در درجه اول موجب ایجاد مشکل در به یادآوری و حافظه می‌شود.
شکل کامل بالینی، مرکب است از اختلال حافظه تفکر انتزاعی و قضاوت که با درجاتی از تغییر شخصیت همراه است. دمانس ممکن است برحسب اتیولوژی آن پیشرونده ثابت یا برگشت پذیر باشد. اختلال زوال عقل را به انواع زیر می‌توان تقسیم کرد:
- زوال عقل بر اثر آلزایمر
- زوال عقل بر اثر مشکلات عروقی (بلوک شدن یا کاهش میزان خون رسانی به مغز)
- زوال عقل ناشی از ابتلا به اچ آی وی
- زوال عقل ناشی از ترومای سر (وارد شدن آسیبی به سر)
- زوال عقل ناشی از ابتلا به بیماری پارکینسون
- زوال عقل ناشی از ابتلا به بیماری هانتینگتون
- زوال عقل ناشی از ابتلا به بیماری پیک
- زوال عقل ناشی از ابتلا به بیماری کروتزفلد جاکوب
- زوال عقل ناشی از استفاده‌ی بلند مدت از الکل یا مواد آسیب زای دیگر
- زوال عقل ناشی شده از دلایل متعدد
- زوال عقل نامشخص که زمانی تشخیص داده می‌شود که علایم دو یا چند نوع از انواع زوال عقل مشاهده شوند و نتوان تنها یکی از انواع مختلف زوال عقل را تشخیص داد.
۳- اختلال حافظه و یادگیری
اختلالات فراموشی با از دست دادن حافظه و نقص یادگیری بدون سایر آسیب‌های شناختی شناخته می‌شود و خود را به صورت ناتوانی در یادگیری اطلاعات جدید و به یادآوری اطلاعات قدیم نشان می‌دهد.
سندرم یاد زدودگی عضوی (Organic Amnesic Syndrome) که در زمانی تشخیص داده می‌شود که یاد زدودگی ناشی از مصرف الکل یا مواد روان‌گردان نباشد.
اختلال یاد زدودگی نامشخص که در زمانی که دلایل ابتلا نامشخص هستند یا علایمی به جز علایم سندرم یاد زدودگی بنیانی مشاهده می‌شوند تشخیص داده می‌شود.
۴- سایر انواع اختلال شناختی
اختلالات شناختی خفیف یا اختلالات شناختی غیر مشخص دو نوع دیگر از انواع اختلالات شناختی هستند، که در صورتی که علایم بسیار خفیف بوده یا علایم را نتوان تنها به یک نوع از اختلالات مشخص ربط داد تشخیص داده می شوند.
